Ομιλία στις 25/5/2018 στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου (Λέσβος), στο τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας, ύστερα από πρόσκληση της διδάσκουσας κ. Ελισσάβετ Κελίδου.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Είναι σημαντικό για εμένα να βρίσκομαι εδώ σήμερα για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί μου δίνεται η ευκαιρία να παρουσιάσω σε εσάς μερικά από τα βασικά στοιχεία μίας διαδικασίας που με συντροφεύει τα τελευταία 11χρόνια και έχει αλλάξει τη φιλοσοφία μου για τη ζωή, την ψυχοθεραπευτική προσέγγιση Gestalt (δηλαδή να μοιραστώ μαζί σας κομμάτια της εμπειρίας μου). Και δεύτερον, γιατί με αφορμή τη σημερινή παρουσίαση ξαναθυμήθηκα το πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκε αυτή η προσέγγιση, το φόντο πάνω στο οποίο ξεχώρισε για τους ιδρυτές της ως μορφή και με αυτό τον τρόπο έγινε για μένα πιο καθαρή, στο σήμερα.
Η προσδοκία μου για τη διαδικασία που έχει ήδη ξεκινήσει εδώ και κάποια ώρα μεταξύ μας είναι να «συναντηθούμε», όχι μόνο καθώς τα λόγια μου φτάνουν στα αυτιά σας, αλλά και καθώς οι σκέψεις σας γίνονται λόγια και φτάνουν στα δικά μου αυτιά, καθώς ανταλλάζουμε βλέμματα, καθώς μυρίζω τις μυρωδιές της θάλασσας που φτάνουν εδώ μέσα από τα ανοιχτά παράθυρα κι εσείς πιθανά μυρίζετε κάτι άλλο, καθώς νιώθω αγωνία και η καρδιά μου χτυπάει δυνατά για το αν θα σας φανούν ενδιαφέροντα όσα έχω να πω και εσείς πιθανά νιώθετε περιέργεια και απορία για όλα όσα λέω….
Γιατί η συνάντησή μας αυτή τη στιγμή και για την επόμενη μία-μιάμιση ώρα είναι κάτι περισσότερο από αυτό που εγώ κάνω, λέω, νιώθω, είμαι και από αυτό που εσείς κάνετε, σκέφτεστε, λέτε ή δεν λέτε, είστε… Είναι όλα αυτά μαζί, οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους συν οι συνθήκες της συνάντησής μας-χώρος, χρόνος, διάρκεια κλπ. Γιατί το «όλον» της εμπειρίας μας είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα όλων των στοιχείων και των μεταβλητών που συμμετέχουν σε αυτή….
ΤΟ "ΚΛΙΜΑ" ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ
Πάμε, όμως να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή…. Βρισκόμαστε στις αρχές του 20ού αιώνα. Παρατηρούμε μεγάλη ανάπτυξη των επιστημών, της φυσικής, της βιολογίας, της ιατρικής, αποτέλεσμα της διάθεσης κονδυλίων για την έρευνα και την ανάπτυξη σε αυτούς τους τομείς. Σε κοινωνικό επίπεδο, η εκμετάλλευση των ανθρώπων και της εργασίας τους ανοίγει το δρόμο για ανάπτυξη σε ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο του μαρξισμού, του σοσιαλισμού, του αναρχισμού.
Στην τέχνη καθιερώνεται ο εξπρεσιονισμός-από τη λέξη “expression”, που σημαίνει έκφραση. Van Gogh στη ζωγραφική, Strindberg στο θέατρο… Η πραγματικότητα «παραμορφώνεται» για να συμπεριλάβει την εσωτερική οπτική του καλλιτέχνη, το υποκειμενικό στοιχείο, τα συναισθήματα, τη διαίσθηση, τη φαντασία. Αναφέρω και τον κυβισμό με κυριότερους εκφραστές τους Picasso και Braque: η παρατήρηση ενός θέματος από διάφορες πλευρές ταυτόχρονα, δηλαδή, η «μετακίνηση» γύρω από ένα αντικείμενο για να το παρατηρήσεις από όλες τις μεριές του οι οποίες τελικά συγχωνεύονται σε μία εικόνα.
Η ψυχολογία, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, έχει αποσχιστεί από τη φιλοσοφία και προσπαθεί να σταθεί ως «επιστήμη», ακολουθώντας το ρεύμα της εποχής που κινείται προς την ανάπτυξη των θετικών επιστημών. Αυτή η τάση γρήγορα συνοδεύεται από έναν προσανατολισμό προς τα πειράματα και τη μελέτη της εμφανούς συμπεριφοράς, χρησιμοποιώντας μεθόδους που προσομοιάζουν με αυτές των θετικών επιστημών και ιδιαίτερα της φυσικής. Τα πειράματα του Wilhelm Wundt και των μαθητών του είναι χαρακτηριστικά της εποχής αυτής.
Στη φιλοσοφία, ωστόσο, κυριαρχεί μία πιο ολιστική ματιά στην ανθρώπινη εμπειρία, με κύριους εκφραστές τους Dilthey & Husserl. Αρχικά ο Dilthey θεωρεί πως η συνειδητή εμπειρία δεν είναι απλά μία συλλογή αισθήσεων και των ιδεών/σκέψεων που αντιστοιχούν σε αυτές, αλλά ένα δομημένο σύνολο που συνδυάζει το πνεύμα/τη σκέψη, το συναίσθημα και τη βούληση. Ασκώντας κριτική στην κυρίαρχη τάση της εποχής στην ψυχολογία λέει ότι δεν μπορεί να προσεγγίσει αυτή την πραγματικότητα, καθώς οι ερευνητές φαίνεται να περιορίζουν τα φαινόμενα της συνειδητότητας σε στοιχεία μεμονωμένα.
Εναλλακτικά ο Dilthey προτείνει μία «ολιστική ψυχολογία», όπου το όλον προηγείται των μελών που το αποτελούν- κάτι που πρώτος είχε πει ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά 1253a20, αναφερόμενος, ωστόσο, στο ότι η κοινωνία προϋπάρχει και προηγείται της οικογένειας και του καθενός από εμάς, όπως αναγκαστικά το σώμα «προηγείται» σε ουσία, σαν ύπαρξη από το χέρι ή το πόδι, καθώς αν αυτό καταστραφεί δεν θα υπάρχει ούτε χέρι, ούτε πόδι.
…καὶ πρότερον δὲ τῇ φύσει πόλις ἢ οἰκία καὶ ἕκαστος ἡμῶν ἐστιν.
(20) τὸ γὰρ ὅλον πρότερον ἀναγκαῖον εἶναι τοῦ μέρους· ἀναιρου-
μένου γὰρ τοῦ ὅλου οὐκ ἔσται ποὺς οὐδὲ χείρ…
Πίσω στον Dilthey, πρώτα υπάρχει η εμπειρία της συνολικότητας, της σύνδεσης ανάμεσα σε σκέψη, συναίσθημα και βούληση και έπεται το «ξεχώρισμα», η διάκριση ανάμεσα στα μέλη. Το έργο που ξεκίνησε ο Dilthey συνέχισε ο Husserl. Πώς προσεγγίζουμε αυτή τη συνολικότητα, πώς την αντιλαμβανόμαστε, πώς μπορούμε να την μελετήσουμε;;; Προσπαθώντας να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα ο Husserl ανέπτυξε τη θεωρία της Φαινομενολογίας, επιχειρώντας να προσδώσει στη φιλοσοφία επιστημονική βάση και δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο μία γέφυρα μεταξύ φιλοσοφίας και ψυχολογίας.
Ο ίδιος έλεγε ότι η φαινομενολογία είναι «περιγραφική ψυχολογία». Υποστήριξε ότι η εμπειρία της συνολικότητας βιώνεται μόνο υποκειμενικά και μόνο έτσι μπορούμε να την προσεγγίσουμε, μένοντας στο βίωμα, στην εμπειρία και περιγράφοντας το «τι» και το «πώς» αντί για το «γιατί». Εστιάζουμε, λοιπόν, σε αυτό που φαίνεται, που αποκαλύπτεται. Βοηθοί και οδηγοί μας στη διαδικασία αυτή οι αισθήσεις και η αισθητηριακή επίγνωση-όχι οι ερμηνείες, οι υποθέσεις, τα λογικά συμπεράσματα, η φαντασία. Ένα αντικείμενο, μία συμπεριφορά, μία εμπειρία έχουν υπόσταση, υπάρχουν από τη στιγμή που τα αντιλαμβάνομαι με τις αισθήσεις μου και μου κάνουν νόημα-τότε βιώνω την εμπειρία της αλήθειας τους (“the experience of truth”).
Σύγχρονος του Γερμανού Husserl ήταν και ο Αυστριακός φιλόσοφος Ehrenfels, ο οποίος συνδέεται με την εμφάνιση και καθιέρωση του όρου «Gestalt». Η ιδέα της «Gestalt», βέβαια, έχει τις ρίζες της στις θεωρίες του γνωστού συγγραφέα Goethe και του φιλοσόφου Mach. Ωστόσο, ο όρος Gestalt πρωτοεμφανίστηκε στη φιλοσοφία και στην ψυχολογία σε ένα κείμενο του Ehrenfels το 1890 με τον τίτλο «Über Gestaltqualitäten», που σημαίνει «Περί των Ιδιοτήτων της Μορφής»- «On Gestalt Qualities».
Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα δύο μελωδιών που βρίσκονται σε διαφορετική τονικότητα (δηλαδή περιέχουν διαφορετικές νότες), αλλά ακούγονται ίδιες κατέληξε ότι «αυτές οι μουσικές φόρμες δεν μπορεί παρά να είναι κάτι διαφορετικό από το άθροισμα των μερών τους, πρέπει να έχουν την ποιότητα/ιδιότητα της Μορφής (gestalt quality)». Με αυτό τον τρόπο ο Ehrenfels συνέδεσε την έννοια της «φόρμας», της μορφής με την αντίληψη γύρω από το όλο και τα μέρη του.
Έτσι, η γερμανική λέξη Gestalt-για την οποία δεν υπάρχει ακριβής μετάφραση στην αγγλική, ούτε στην ελληνική γλώσσα-σημαίνει και μορφή, φόρμα και σύνολο, όλον, με την έννοια, ακριβώς όπως είπε ο Ehrenfels, ότι αυτή η μορφή αποτελεί τελικά μία πολυσύνθετη ολότητα, δομημένη από επιμέρους στοιχεία.
ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ GESTALT
Έχοντας μελετήσει τους προγενέστερούς τους (ιδιαίτερα τους Husserl & Ehrenfels) και ζώντας και τον απόηχο από τα πειράματα του Wundt και των μαθητών του, οι Wertheimer, Koffka & Kohler επεχείρησαν να αναπτύξουν μία εμπειρικά θεμελιωμένη φιλοσοφική άποψη του κόσμου, συνδυάζοντας την επιστημονική προσέγγιση με τη φιλοσοφική θεώρηση των πραγμάτων.
Αρχικά άσκησαν κριτική στον Wundt και τον συμπεριφορισμό τον οποίο εκπροσωπούσε, καθώς ερμήνευε τα αισθητηριακά βιώματα ως μεμονωμένα στοιχεία, ανεξάρτητα από το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζονται, κάτι που δεν έχει να προσφέρει πολλά στην πραγματική ζωή. Έτσι, οι ίδιοι μελέτησαν την άμεση εμπειρία και τους κανόνες με τους οποίους διαμορφώνεται η αντίληψή μας γι’ αυτήν. Κατά κύριο λόγο ερεύνησαν τη φύση και τους νόμους της αντίληψης (κυρίως της οπτικής), της μνήμης και της προσοχής και ίδρυσαν την ψυχολογία Gestalt.
Έκαναν πειράματα οπτικής αντίληψης, σχετικά με το σχήμα, τη φωτεινότητα, τα χρώματα και την κίνηση αντικειμένων, με την αφή, την ενότητα των αισθήσεων κ.ά. Κατέληξαν σε κάποια συμπεράσματα που αφορούν την οπτική αντίληψη, σε δύο από τα οποία θα εστιάσουμε σήμερα. Το πρώτο αφορά το φαινόμενο μορφής-φόντου.
Οι ψυχολόγοι Gestalt βρήκαν ότι όταν αντιλαμβάνομαι κάποιο ερέθισμα ουσιαστικά κατευθύνω την προσοχή μου σε αυτό, επιλέγοντάς το από την πληθώρα που υπάρχει γύρω μου. Το φόντο, λοιπόν, είναι ό, τι υπάρχει γύρω-γύρω και η μορφή (Gestalt) είναι το ερέθισμα που γίνεται το κέντρο της προσοχής μου. Μετά από λίγα δευτερόλεπτα η μορφή που είχα επιλέξει χάνεται πίσω στο φόντο και τώρα επιλέγω μία άλλη μορφή κ.ο.κ.
Δεν υπάρχει μορφή χωρίς φόντο, ενώ παράλληλα το φόντο επηρεάζει τη μορφή, π.χ. το κόκκινο σε μπλε φόντο φαίνεται μωβ, το κίτρινο σε κόκκινο φόντο φαίνεται πορτοκαλί. Ακόμα, στη γλώσσα, η λέξη «ταινία», ανάλογα με το φόντο στο οποίο βρίσκεται μπορεί να σημαίνει κινηματογραφική ταινία, αλλά και κολλητική ταινία.
Αυτή τη διαπίστωση της αλληλεξάρτησης μορφής-φόντου που συμπέραναν οι Wertheimer, Koffka & Kohler από τα πειράματά τους σχετικά με την οπτική αντίληψη λίγο αργότερα ο Kurt Lewin την επέκτεινε και σε ανθρώπινο-κοινωνικό επίπεδο, διατυπώνοντας τη θεωρία πεδίου. Εμπνεύστηκε από το «ηλεκτρομαγνητικό πεδίο», όπου μεταβολή σε οποιοδήποτε στοιχείο του πεδίου (ή εισαγωγή νέου στοιχείου) οδηγεί σε αλλαγή στη λειτουργία του συνόλου του πεδίου, ως δυναμικό διαδραστικό σύνολο.
Κατά συνέπεια, υποστήριξε μία ολιστική αντίληψη για τον άνθρωπο, που επεκτείνεται και περιλαμβάνει το φυσικό περιβάλλον, την κοινωνία και τα φαινόμενα που παρατηρούμε μέσα σε αυτή, τους θεσμούς και τις παραδόσεις, τον πολιτισμό, τη χώρα στην οποία ζούμε, τις άλλες χώρες, τον πλανήτη Γη, τους άλλους πλανήτες, το Σύμπαν… Δεν μπορούμε, λοιπόν, να τον προσεγγίσουμε και να τον μελετήσουμε, παρά μόνο ενταγμένο στο πεδίο του.
Επίσης, οι ψυχολόγοι Gestalt διατύπωσαν την αρχή της συμπληρωματικότητας ή της ολοκλήρωσης (closure), σύμφωνα με την οποία όταν μία μορφή είναι ημιτελής, προσπαθώ να την αντιληφθώ ως ολόκληρη, συμπληρώνοντας τα κενά, κλείνοντας τις γραμμές.
Οι ψυχολόγοι Gestalt μίλησαν για μορφή και φόντο σε σύνδεση με τα αντιληπτικά και γνωστικά φαινόμενα. Πέρα από αυτά, καταλαβαίνετε ότι η διαδικασία μορφής-φόντου και η διαρκής εναλλαγή τους είναι σύμφυτη με την ύπαρξή μας. Όσο υπάρχω και αντιλαμβάνομαι, διακρίνω μορφές έναντι κάποιου φόντου, οι οποίες συνεχώς εναλλάσσονται, ανάλογα με τη συνθήκη, αλλά και εμένα και τις ανάγκες μου ανά πάσα στιγμή.
Στην αρχή της συνάντησής μας μορφή για εμένα ήταν οι δυνατοί χτύποι της καρδιάς μου, στο φόντο μου όσα είχα να σας πω, τώρα μορφή είναι η έκφραση των ιδεών μου σ’ εσάς με λόγια, τα όσα έχω να σας πω, στο φόντο μου οι χτύποι της καρδιάς-δεν είναι δυνατοί, σε λίγο πιθανά μορφή θα είναι το γουργούρισμα της κοιλιάς μου… Για εσάς τι είναι μορφή και τι φόντο αυτή τη στιγμή;
ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ GESTALT
Για την ψυχοθεραπεία Gestalt και συγκεκριμένα για τον Perls (ένας από τους ιδρυτές της) στην προσπάθεια για επιβίωση η επικρατέστερη ανάγκη ξεχωρίζει, γίνεται μορφή και οργανώνει τη συμπεριφορά μου μέχρι να ικανοποιηθεί η ανάγκη μου. Τότε η μορφή απορροφάται στο φόντο (προσωρινή κατάσταση ισορροπίας) και δημιουργεί χώρο για την επόμενη επικρατέστερη ανάγκη.
Αυτή η διαδικασία σχηματισμού και αποδόμησης μορφών περιγράφει με Gestalt όρους ακριβώς τη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού. Είναι φανερό ότι η ψυχοθεραπεία Gestalt, επηρεασμένη από την ψυχολογία Gestalt, βλέπει τον οργανισμό ως ένα σύνολο, ένα «όλον» που λειτουργεί με βάσει την αρχή της ομοιόστασης, προσπαθώντας να διατηρεί την ισορροπία του. Κάθε ανάγκη που προκύπτει διαταράσσει την ισορροπία, οπότε η ομοιόσταση λειτουργεί διαρκώς, σαν μία άλλη έκφανση της διαρκούς εναλλαγής μορφής-φόντου.
Ας πάρουμε το παράδειγμα κάποιου που πεινάει. Κατ’ αρχήν μορφή γίνεται το σήμα του οργανισμού, το γουργούρισμα της κοιλιάς, που κινητοποιεί το άτομο και πηγαίνει στο ψυγείο. Τότε μορφή γίνεται το φαγητό που υπάρχει εκεί, το άτομο κάνει επαφή με αυτό, τρώει, ικανοποιείται η ανάγκη του, η οποία μετά απορροφάται από το φόντο για να κυριαρχήσει κάποια άλλη.
Ο Perls, επηρεασμένος και από τη θεωρία πεδίου του Lewin, που αναφέραμε νωρίτερα, υποστήριξε ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε ένα ζωντανό οργανισμό εξετάζοντας μόνο αυτόν, αλλά πρέπει να τον δούμε μέσα στο περιβάλλον του, στο πλαίσιο που λειτουργεί ως μέρος του πεδίου. Έτσι, οποιαδήποτε μορφή αναδύεται στον οργανισμό δεν είναι μόνο αποτέλεσμα των εσωτερικών λειτουργιών του οργανισμού, αλλά και της αλληλεπίδρασης οργανισμού-περιβάλλοντος. Το «όλον» δεν αφορά μόνο τον οργανισμό και τις λειτουργίες του, αλλά και τον οργανισμό και το πεδίο μέσα στο οποίο εντάσσεται και λειτουργεί.
Ο Perls στο βιβλίο του «Προσέγγιση Gestalt» χρησιμοποιεί το παράδειγμα ενός πάρτι. Αν κάποιος είναι αλκοολικός, η μορφή γι’ αυτόν είναι το μπαρ, ένας νέος που ήρθε να συναντήσει την κοπέλα του αυτή θα είναι η πρώτη μορφή που θα αναζητήσει και όλα τα άλλα ερεθίσματα θα είναι στο φόντο. Αν κάποιος έρθει σε αυτό το πάρτι χωρίς κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γι’ αυτόν η σκηνή θα παραμείνει φόντο, ανοργάνωτη, ώσπου να συμβεί κάτι που θα του κινήσει την προσοχή και το ενδιαφέρον. Καθώς αλλάζουν τα ενδιαφέροντά μου, η εστίασή μου, αλλάζει και η αντίληψή μου για τα πράγματα και αντίστροφα, καθώς αλλάζουν τα πράγματα στο πεδίο, αλλάζουν τα ενδιαφέροντά μου και η εστίασή μου, αλλάζω εγώ η ίδια συνεχώς.
Και καλά όταν η αλλαγή μου ή η ανάγκη μου μπορεί να υποστηριχθεί μέσα στο πεδίο, τι γίνεται όταν το πεδίο δεν ακολουθεί στην αλλαγή, στην ανάγκη μου;; Π.χ. στο παράδειγμα με την πείνα, δεν έχει τίποτα το ψυγείο, στο πάρτι έχουν τελειώσει τα ποτά κλπ.;;;; Αν έχω εναλλακτικές μπορεί και να ικανοποιηθεί η ανάγκη μου….
Ας δούμε και κάτι πιο «σοβαρό», όταν τραυματίσω κάποιο μέλος του σώματός μου, ή ακόμα όταν τραυματιστώ συναισθηματικά/ψυχικά. Μορφή γίνεται ο πόνος και κινούμαι προς την ανακούφισή του. Ικανοποιείται η ανάγκη μου για ανακούφιση και σιγά-σιγά χάνεται στο φόντο. Τι γίνεται όταν δεν ικανοποιείται η ανάγκη, π.χ. όταν η συνθήκη ή το περιβάλλον δεν το επιτρέπει;;;;
Ολόκληρη η ζωή μας χαρακτηρίζεται από αυτό το συνεχές παιχνίδι ισορροπίας και ανισορροπίας στον οργανισμό. Στην υγιή έκφραση του παιχνιδιού, υπάρχει ροή, η διαδικασία δεν «κολλάει», ο παίκτης έχει ελαστικότητα, ευελιξία, γνώση των εναλλακτικών και ελεύθερη επιλογή, η ανάγκη ικανοποιείται, η gestalt «κλείνει», η προσωρινή ισορροπία επέρχεται.
Στην μη υγιή έκφραση, το παιχνίδι «κολλάει» (όπως όταν διπλώνει το λάστιχο και σταματάει η ροή του νερού), ο παίκτης δεν έχει ευελιξία, δεν έχει γνώση των εναλλακτικών, ούτε ελεύθερη επιλογή, και για να μην παραμείνει ανοιχτή η gestalt την «κλείνει» όπως-όπως, δημιουργώντας έναν «ανοιχτό λογαριασμό», η προσωρινή ισορροπία δεν επέρχεται.
Κι επειδή, όπως είπαν και οι ψυχολόγοι gestalt τείνω να συμπληρώνω τα «κενά», κινούμαι διαρκώς προς το κλείσιμο της gestalt, το κλείσιμο του ανοιχτού λογαριασμού. Χωρίς εναλλακτικές, βέβαια, πάντα θα χρησιμοποιώ τον ίδιο τρόπο και πάντα θα μένει ανοιχτή η gestalt. Πάντα;;;; Όχι, υπάρχει «σωτηρία» και βρίσκεται στο πεδίο στην αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους, που μπορούν να μου δείξουν άλλους τρόπους, με την τέχνη, με τη φύση κ.ά.
Αφού, αν το δούμε και ευρύτερα και συνολικά το πράγμα, και εγώ η ίδια είμαι η μορφή πάνω σε κάποιο φόντο, στο πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργώ, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό κ.ά., από το οποίο μπορώ να επηρεαστώ, αλλά και να το επηρεάσω, θετικά, αλλά και αρνητικά, ως «όλον», με όλα τα χαρακτηριστικά που με απαρτίζουν και το απαρτίζουν.
Η θεραπεία μπορεί να λειτουργήσει ως ένα υποστηρικτικό πεδίο, προκειμένου να μπορέσω να δω τους ανοιχτούς λογαριασμούς μου, να δω πώς έμειναν ή μένουν ανοιχτοί, να εντοπίσω τις εναλλακτικές μου στο παρόν και να επιλέξω ποια μου ταιριάζει καλύτερα για να κλείσω την ανολοκλήρωτη μορφή.