ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ & ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ
Σε μία εποχή όπου γίνεται πολύς λόγος για περιστατικά σεξουαλικής κακοποίησης και παρενόχλησης, είναι εξαιρετικά σημαντικό για εμάς, ως γονείς, να ευαισθητοποιηθούμε και να έχουμε την απαραίτητη ενημέρωση, ώστε να είμαστε σε θέση να προστατεύσουμε τα παιδιά μας.
Στα πλαίσια αυτής της ευαισθητοποίησης γύρω από το σοβαρό αυτό θέμα εντάσσεται και το παρόν κείμενο, το οποίο περιλαμβάνει ενημέρωση σχετικά με την υγιή σεξουαλική ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων, καθώς και με τις συμπεριφορές εκείνες που αποτελούν πηγή ανησυχίας και προβληματισμού. Πότε η σεξουαλική ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων κυλάει φυσιολογικά; Ποιες είναι οι συμπεριφορές εκείνες που θα μπορούσαν να αποτελούν ενδείξεις σεξουαλικής παρενόχλησης;
Γενικά, η σεξουαλική ανάπτυξη είναι μία υγιής διαδικασία, την οποία όλοι βιώνουμε κατά τη διάρκεια της εξέλιξής μας από τη βρεφική, στη νηπιακή, στην παιδική, στην εφηβική έως και την ενήλικη περίοδο της ζωής μας. Η σεξουαλική ανάπτυξη αποτελεί μέρος και καθορίζει μαζί με άλλους παράγοντες τη σεξουαλικότητά μας.
Η σεξουαλικότητα είναι πολύ παραπάνω από αυτό με το οποίο οι ενήλικες συχνά την ταυτίζουμε, το σεξ. Είναι αξίες, στάσεις, συναισθήματα, αλληλεπιδράσεις και συμπεριφορές. Τα παιδιά και οι έφηβοι δεν αντιλαμβάνονται τη σεξουαλικότητα με τον ίδιο τρόπο που την ορίζουμε εμείς οι ενήλικες. Έτσι, μία συμπεριφορά που για τους ενήλικες συνδέεται με σεξουαλική δραστηριότητα και ευχαρίστηση (π.χ. αυνανισμός), για τα βρέφη, τα νήπια, τα παιδιά και τους εφήβους αποτελεί τρόπο αυτό-διερεύνησης και γνωριμίας με το σώμα τους.
Ας δούμε, όμως, ποιες σεξουαλικές συμπεριφορές θεωρούνται υγιείς και αναμενόμενες στα επιμέρους στάδια της ανάπτυξης των παιδιών.
ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ (0-2 ετών)
- Εκδηλώνουν περιέργεια για κάθε σημείο του σώματός τους, συμπεριλαμβανομένων και των γεννητικών οργάνων.
- Αγγίζουν τα γεννητικά τους όργανα και ενδέχεται να χαϊδεύονται δημόσια και ιδιωτικά.
- Δεν εμφανίζουν καμία αναστολή γύρω από το γυμνό σώμα.
ΝΗΠΙΑΚΗ ΗΛΙΚΙΑ (2-5 ετών)
- Αυνανίζονται ιδιωτικά και δημόσια: ο αυνανισμός λειτουργεί κατευναστικά σε μία ενδεχόμενη εσωτερική ένταση, δεν έχει χαρακτήρα σεξουαλικής ευχαρίστησης.
- Εξερευνούν το σώμα τους μέσα από παιχνίδι με άλλα νήπια (σύνηθες παιχνίδι «ο γιατρός»).
- Θέτουν ερωτήσεις γύρω από τη σεξουαλικότητα και την αναπαραγωγή («πώς γίνονται τα μωρά;»).
- Εκδηλώνουν περιέργεια και για τα σώματα των ενηλίκων: ζητούν να μπαίνουν στο μπάνιο με τους ενήλικες ή να κάνουν μπάνιο μαζί τους, αγγίζουν το γυναικείο στήθος, σπανιότερα το ανδρικό πέος.
- Διατηρούν τις μηδενικές αναστολές γύρω από το γυμνό σώμα: ενδέχεται να διαμαρτύρονται και να ζητούν να βγάλουν την πάνα και τα ρούχα τους.
- Συχνά δείχνουν τα γεννητικά τους όργανα.
ΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ (5-9 ετών)
- Μιλούν για τα γεννητικά όργανα και τις λειτουργίες τους άλλοτε με «παιδικό» λεξιλόγιο και αστείο τρόπο και άλλοτε με «ενήλικες» λέξεις και προκλητικό τρόπο.
- Κατανοούν τις διαφορές μεταξύ των δύο φύλων, τόσο ανατομικά, όσο και σχετικά με τους διαφορετικούς ρόλους στην οικογένεια και στην κοινωνία. Αρχίζουν να συμπεριφέρονται σύμφωνα-ή και αντίθετα-με τους ρόλους που αντιστοιχούν στο φύλο στο οποίο ανήκουν γενετικά.
- Εξερευνούν τη σεξουαλικότητα και το σώμα τους μέσα από παιχνίδια και δραστηριότητες με παιδιά αντίστοιχης ηλικίας του ίδιου και του αντίθετου φύλου.
- Συνεχίζουν να αυνανίζονται περισσότερο ιδιωτικά παρά δημόσια, πιθανά και με χαρακτήρα ευχαρίστησης.
ΠΡΟ-ΕΦΗΒΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ (9-12 ετών)
- Εκφράζουν συχνά την ανάγκη τους για ιδιωτικότητα και ανεξαρτησία.
- Ενδιαφέρονται και ρωτούν για τις σωματικές αλλαγές που βιώνουν ή πρόκειται να βιώσουν.
- Ενδιαφέρονται για τις σχέσεις και πιθανά αναζητούν να έχουν ένα «αγόρι» ή «κορίτσι».
- Εκδηλώνουν περιέργεια για το σώμα των ενηλίκων, είτε επιδιώκοντας να δουν τους γονείς τους γυμνούς ή καθώς ξεντύνονται, είτε αναζητώντας υλικό με σεξουαλικό περιεχόμενο στα μέσα ενημέρωσης (τηλεόραση, διαδίκτυο, περιοδικά).
- Ο αυνανισμός συνεχίζεται, ωστόσο με εξασφαλισμένη συνήθως την ιδιωτικότητα.
ΕΦΗΒΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ (12- 15 ετών)
- Εκφράζουν έντονα την ανάγκη για ιδιωτικότητα και τη διεκδικούν σθεναρά.
- Έχουν έντονο ενδιαφέρον για τις ερωτικές σχέσεις, ρωτούν και συζητούν γι’ αυτά τα θέματα.
- Συνάπτουν σχέσεις με μεγαλύτερη διάρκεια.
- Χρησιμοποιούν σεξουαλικό λεξιλόγιο και συζητούν με τους φίλους τους για το σεξ.
- Συνεχίζουν να αναζητούν σεξουαλικό υλικό στα μέσα ενημέρωσης.
- Αυνανίζονται μόνο ιδιωτικά και πειραματίζονται σεξουαλικά με συνομηλίκους.
Είναι ίσως αναμενόμενο η παραπάνω περιγραφή της υγιούς σεξουαλικής συμπεριφοράς του αναπτυσσόμενου ατόμου να προκαλέσει περίεργα συναισθήματα, ίσως και δυσφορία σ’ εμάς τους ενήλικες. Πολλοί από εμάς είχαμε ελάχιστη έως καθόλου σεξουαλική εκπαίδευση και καθοδήγηση στην πορεία της ανάπτυξής μας, είτε στο σχολείο, είτε στο σπίτι και πιθανά να έχουμε διαστρεβλωμένη εικόνα ακόμα και για την προσωπική μας σεξουαλική ανάπτυξη.
Έτσι, ενδέχεται να αντιμετωπίζουμε τις σεξουαλικές συμπεριφορές ενός τυπικά αναπτυσσόμενου παιδιού ως πρόβλημα, επηρεάζοντας και το παιδί μας στην πορεία της σεξουαλικής του εξέλιξης. Επίσης, συχνά ερμηνεύουμε τις σεξουαλικές συμπεριφορές του παιδιού μας με την ενήλικη ματιά: η επιθυμία του 4χρονου να κάνει μπάνιο μαζί μας ενδέχεται να θεωρηθεί «περίεργη», ενώ το παιδί απλά έχει ενδιαφέρον να δει διαφορετικά από το δικό του σώματα.
Το θέμα της σεξουαλικής ανάπτυξης είναι εξ ορισμού δύσκολο και απαιτητικό για εμάς τους ενήλικες, είτε στη θέση του γονέα, είτε στη θέση του εκπαιδευτικού. Όσο αποφεύγουμε να έρθουμε σε επαφή με αυτό, τόσο λιγότερο μπορούμε να κατανοήσουμε και να ενισχύσουμε την υγιή του πλευρά, αλλά και να εντοπίσουμε σημάδια μη υγιούς σεξουαλικής εξέλιξης, που θα μπορούσαν να παραπέμπουν ακόμα και σε σεξουαλική παρενόχληση του παιδιού ή του εφήβου.
Ποια, λοιπόν, είναι αυτά τα στοιχεία που μας βοηθούν να διαχωρίσουμε μία φυσιολογική και αναμενόμενη σεξουαλική συμπεριφορά από μία μη φυσιολογική;
Τα όρια μεταξύ υγιούς και μη υγιούς σεξουαλικής συμπεριφοράς είναι κατά κανόνα δυσδιάκριτα. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές θα πρέπει να μας προβληματίζουν συμπεριφορές οι οποίες είναι σημαντικά πιο «προχωρημένες» ή το αντίστροφο σύμφωνα με τη χρονολογική ηλικία του παιδιού. Για παράδειγμα, όταν ένα παιδί νηπιακής ηλικίας αναφέρεται σε σεξουαλικές πράξεις και χρησιμοποιεί ενήλικο λεξιλόγιο ή όταν ένα παιδί στην προ-εφηβεία αυνανίζεται δημόσια.
Επιπλέον, θα έπρεπε να αποτελέσουν πηγή προβληματισμού και τα εξής:
- Εκδήλωση σεξουαλικού ενδιαφέροντος για ενήλικες ή συνηθέστερα για παιδιά διαφορετικής ηλικιακής ομάδας από αυτή που βρίσκεται χρονολογικά το παιδί.
- Σεξουαλική συμπεριφορά που εκδηλώνεται με επιθετικό τρόπο και περιλαμβάνει στοιχεία εξαναγκασμού προς ή από το παιδί μας.
- Σεξουαλικές συνήθειες με στοιχεία επαναλαμβανόμενα με εμμονικό ή ψυχαναγκαστικό τρόπο.
- Αναφορές από το σχολείο σχετικά με τις επιπτώσεις της συμπεριφοράς του παιδιού στη σχολική του επίδοση.
Τέλος, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι κάθε υγιής σεξουαλική συμπεριφορά στη διάρκεια της σεξουαλικής ανάπτυξης του παιδιού χαρακτηρίζεται από τα εξής:
- Τα παιδικά σεξουαλικά παιχνίδια συνήθως παρατηρούνται μεταξύ παιδιών στο ίδιο αναπτυξιακό επίπεδο και περίπου της ίδιας χρονολογικής ηλικίας.
- Η συμπεριφορά έχει παιγνιώδη χαρακτήρα και καθοδηγείται από την περιέργεια του παιδιού να ανακαλύψει το σώμα του, δεν έχει επιθετικά στοιχεία.
- Τα παιδιά ανταποκρίνονται θετικά όταν οι ενήλικες οριοθετούνται απέναντι στις τυχόν ανάρμοστες συμπεριφορές τους.
- Η συμπεριφορά δεν προκαλεί σωματικό ή ψυχικό πόνο στο παιδί ή στους άλλους.
Πριν αρχίσουμε να σκεφτόμαστε τι πρέπει να κάνουμε είτε για να προλάβουμε είτε για να αντιμετωπίσουμε μη υγιείς σεξουαλικές συμπεριφορές των παιδιών, ας αναλογιστούμε τι κάνουμε ως αυτή τη στιγμή που μιλάμε, πώς έχουμε χειριστεί αντίστοιχα περιστατικά μέχρι τώρα και ας πάμε και λίγο βαθύτερα… Ποιες είναι οι πεποιθήσεις και οι στάσεις μας σχετικά με τη σεξουαλικότητα τη δική μας και τη σεξουαλική ανάπτυξη των παιδιών μας; Είμαστε έτοιμοι να έρθουμε σε επαφή με αυτό το κομμάτι του εαυτού μας και κατ’ επέκταση των παιδιών μας;
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΕΝΗΛΙΚΕΣ
· Berkenkamp, L. & Atkins, S. (2005). Πώς να μιλήσετε στα παιδιά σας για το σεξ: Ένας οδηγός για γονείς παιδιών από 2 έως 11 χρονών. Αθήνα: Lector
· Laniado, N. (2006). Νηπιακή και παιδική σεξουαλικότητα: όλα όσα αναρωτιόμαστε. Αθήνα: Lector
· Morris, J. (2002). Κουβεντιάζοντας για το σεξ με τα μικρά μας παιδιά. Αθήνα: Θυμάρι
· Morris, J. (2003). Κουβεντιάζοντας για το σεξ με τα παιδιά μας της εφηβείας. Αθήνα: Θυμάρι
· Ασκητής, Θ. (2006). Γονείς και παιδί: απαντήσεις σε κρίσιμα ερωτήματα. Αθήνα: Λιβάνης
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ & ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ
· Bruller, H. (2007). Κάτι αλλάζει: ένας διαφορετικός οδηγός γύρω από τη σεξουαλικότητα. Αθήνα: Πατάκης
· Harris, R. (2006). Τα μωρά δεν τα φέρνει ο πελαργός. Αθήνα: Πατάκης
· Κολ, Μπ. (2008). Η μαμά γέννησε ένα αυγό. Αθήνα: Πατάκης
· Γκάισλερ, Ντ. (2013). Ήμουν κι εγώ μέσα στην κοιλιά σου μαμά; Αθήνα: Ψυχογιός
· Lewellyn, C. (2003). Πώς ήρθα στον κόσμο; Αθήνα: Modern Times
· Καππάτου, Α.(Επιμ.) (2013). Το πρώτο μου βιβλίο για το σεξ. Αθήνα: Μίνωας
· Μανδηλαράς, Φ. (2009). Πώς γεννιούνται τα παιδιά; Αθήνα: Πατάκης
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΠΡΟ-ΕΦΗΒΟΥΣ ΚΑΙ ΕΦΗΒΟΥΣ
· Bruller, H. (2007). Κάτι αλλάζει: ένας διαφορετικός οδηγός γύρω από τη σεξουαλικότητα. Αθήνα: Πατάκης
· Harris, R. (2010). Ας μιλήσουμε για το σεξ. Αθήνα: Πατάκης
· Cole, J. (2011). Μεγαλώνω και ρωτάω για το σεξ. Αθήνα: Modern Times
· Schneider S. (1999). Το αγόρι στην εφηβεία. Αθήνα: Πατάκης
· Φριθ, Α. (2008). Μα τι μου συμβαίνει τελικά; (αγόρι). Αθήνα: Μίνωας
· Λοτ, Ο. (2016). Εμείς τα αγόρια: οδηγός για όσους μπαίνουν στην εφηβεία. Αθήνα: Πατάκης
· Schneider S. (2010). Το κορίτσι στην εφηβεία. Αθήνα: Πατάκης
· Μέρεντιθ, Σ. (2008). Μα τι μου συμβαίνει τελικά; (κορίτσι). Αθήνα: Μίνωας
· Κλοσάρ, Σ. (2014). Ζήτω τα κορίτσια: οδηγός για όσες μπαίνουν στην εφηβεία. Αθήνα: Πατάκης
· Μπέιλι, Τζ. (2010). Τρίχες εδώ, εκεί και παραπέρα: ένα βιβλίο για την ανάπτυξη. Αθήνα: Μεταίχμιο
· Μπέιλι, Τζ. (2016). Μα… τι μου συμβαίνει; Ένα βιβλίο για την ανάπτυξη και τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Αθήνα: Μεταίχμιο